Vùng văn hoá Tây Nguyên
Đặc điểm tự nhiên và xã hội
Tây Nguyên gồm có chủ quyền lãnh thổ của năm tỉnh Gia Lai ; Kom Tum ; Đắk Lắk ; Đắk Nông và Lâm Đồng ; nằm gọn trên vùng núi non và cao nguyên phía Tây Trung Bộ. Ở đây tập trung chuyên sâu gần hai chục dân tộc bản địa. Nếu không kể đến mấy dân tộc bản địa phía bắc và người Kinh di cư đến thì những dân tộc bản địa truyền kiếp ở đây thuộc về hai nhóm ngôn từ hầu hết : nhóm Môn – Khơme và nhóm Mã Lai – Đa Đảo .
“Văn hoá Tây Nguyên ” vẫn là quen gọi bao gồm văn hoá của các dân tộc thuộc hai nhóm này. Nhưng đặc trưng văn hoá Tây Nguyên còn thấy ở nhiều dân tộc khác sống trên sườn phía Tây dãy Trường Sơn; suốt một dải từ phía Tây Quảng Bình đến tận Phú Yên. Do đó; đúng nhất nên dùng khái niệm “Văn hoá Tây Nguyên- Trường Sơn”; đậm chất Tây Nguyên hơn.
Mùa liên hoan Tây Nguyên lê dài suốt mấy tháng 1 ; 2 ; 3 dương lịch. Hầu như khoảng trống không khi nào vắng tiếng chiêng cồng. Lúc ấy ; mùa rẫy đã tuốt xong và đã đón kho. Dẫu cho chưa dồi dào nhưng không còn lo cái đói rình rập. Con người có thời giờ nghĩ đến những mối quan hệ với vạn vật thiên nhiên ; tổ tiên. Con người muốn cảm ơn ; chia phần thu hoạch cho những lực lượng vô hình dung đã phù hộ cho họ một năm mưa thuận gió hoà ; người yên vật thịnh. đồng thời họ cũng nhắc nhở chúng phải có trách nhiệm giúp sức họ vào năm tới .Sở dĩ có chuyện giao trách nhiệm như vậy là vì mối quan hệ giữa người với thần linh khá bình đẳng. Nó phản ánh niềm tin dân chủ thời bộ lạc còn được bảo lưu và tăng trưởng trong hội đồng công xã những dân tộc bản địa Tây Nguyên. Như một công thức không hề thiếu ; trong những bài khấn thần linh thường có đoạn :Ơi ! Hỡi những thần …. …. ( kể tên từng vị )Chúng tôi muốn … …. ( kể những nhu yếu của con người )Chúng tôi đã cho những vị … … ( kể tên những vật hiến tế )Mong những vị giúp chúng tôi đạt được ý muốn ;Ở một vài nơi còn có thêm một đoạn giao hẹn :Nếu những vị không giúp chúng tôiSang năm chúng tôi sẽ không cúng những vị nữa .Như vậy ; trong những nghị lễ và thái độ ứng xử với vạn vật thiên nhiên ; siêu nhiên ( đã được nhân hoá ) ; người Tây Nguyên đi tìm liên minh ; đi tìm bạn ; chứ không đi tìm những vị thánh ; càng không đi tìm Đức Chúa. Cảm ơn và san sẻ với bè bạn là đạo lí của đồng bào .Con người còn nghĩ đến bản thân ; đến hội đồng trong những tháng nông nhàn này. Cũng nhu mọi vật ; con người có phần xá và phần hồn đều cần được chăm nom. Những việc quan trọng như làm nhà rông ; làm hay sửa nhà cửa ; lễ cưới ; lễ cầu an cho người ; cho gia súc ; sửa sang lại nhà mồ hay làm lễ bỏ mả … đều được làm vào thời hạn này. Và bất kỳ việc lớn hay nhỏ ; việc của cả hội đồng hay của từng buôn làng ; từng người đều trở thành việc chung và luôn thấm nhuần niềm tin và không khí hội hè .Điều đặc biệt quan trọng là trong mọi hoạt động giải trí văn hoá ; phong tục ấy ; đồng bào ý niệm luôn luôn có sự tham gia của linh hồn những người đã mất. Đối với nhiều dân tộc bản địa Tây Nguyên ( Bana ; Rơmăm ; Xơđăng ) hội đồng công xã có hai phần : hội đồng thời điểm ngày hôm nay gồm có những người đang sống và hội đồng trong ngày hôm qua của những người đã chết. Người sống ở trong làng ; người chết ở cõi tổ tiên ( Mang Lung ) một nơi nào đó ở ngay trên mặt đất ; về phía Tây của làng. Không thể ý niệm được vì sao người chết biến mất. Họ vẫn cùng “ sống ” với con cháu bằng cách riêng .Đồng bào còn tránh đặt tên trùng lặp giữa những thành viên còn sống và kể cả những thành viên đã chết mà trí nhớ mọi người còn rõ. Lại một nét nữa cho thấy ý thức bình đẳng của chính sách dân chủ hồn nhiên trong tâm thức con người. Hầu hết những dân tộc bản địa Nước Ta đều tin vào sự sống sót vĩnh hằng của tổ tiên. Nhưng ở những dân tộc bản địa này ; tổ tiên đã tách ra “ bên kia ” ; “ bên âm ” trong một hội đồng riêng và trở thành những “ Đấng ”. Ở nhiều dân tộc bản địa Tây Nguyên ; tổ tiên vẫn là thành viên “ hiện hữu ” của hội đồng .Do đó ; con người được sống trong sự hội nhập sức mạnh của quá khứ và đương đại trong một vô thức ; một tất yếu. Vì vậy ; truyền thống cuội nguồn văn hoá không chỉ là sự “ uống nước nhớ nguồn ” ; không chỉ là “ đất lề quê thói ” mà là lẽ thường ; là đạo lí đương nhiên của đời sống .
Đặc điểm văn hoá:
Trên cơ sở vũ trụ quan; thế giới quan; nhân sinh quan như vậy; văn hoá dân tộc; mà thực chất là văn hoá dân gian Tây Nguyên có mặt trong mọi hoạt động của đời sống con người với những mật độ mau; thưa tuỳ theo thời gian trong năm. Vào đầu mùa mưa (thường diễn ra từ cuối tháng 5 dương lịch); các gia đình dọn hẳn vào ở bên cạnh rẫy lúa của mình và ở đó đến cuối tháng 11 khi thóc thu hoạch đã đưa vào kho chứa. Thời gian này vì phải tập trung vào sản xuất; đồng bào không có nhiều hoạt động cộng đồng.
Họ có lễ cầu an cho cây xanh sau khi lúa con gái được làm sạch cỏ. Vào lễ này ; mỗi mái ấm gia đình đem những vò rượu cần làm từ lúa mùa năm trước và được ủ men trên rẫy về làng chung vui. Lễ tạ ơn thần sấm đã làm mưa xuống và tạ ơn Mẹ Lúa Yang S’ri. Đồng bào Tây Nguyên tin rằng trong mỗi cái chiêng đều có thần chiêng ( Yang chiêng ) .
Vì thế có cái chiêng phải đổi bằng voi hay nhiều con trâu do chiêng ấy có thần mạnh. Trong lễ cầu an; khi chiêng được gióng lên là lúc thần chiêng xuất hiện; cao giọng cổ vũ; khen ngợi; cảm ơn thần sấm. Sự hoà đồng của các thần chiêng và thần sấm đem lại sự hứng khởi vô hạn cho đồng bào. Ở đây là sự hội tụ của các lực lượng siêu nhiên; do con người được đối xử như bạn; nên đã biểu hiện ra cho họ thấy chúng hài lòng đến mức nào.
Bằng những hoạt động giải trí văn hoá – thẩm mỹ và nghệ thuật ; con người Tây Nguyên truyền thống đã kéo Thiên – siêu nhiên về với mình ; trở thành bạn của mình ; tham gia như những thành viên thực thụ trong niềm vui chung của hội đồng. Bằng cách đó ; con người chinh phục vạn vật thiên nhiên ; hoà nhập với nó để rồi nhận lấy một niềm tin rằng con người là bạn và do đó được Thiên – siêu nhiên giúp sức hết mình. Nhưng con người không thụ động ; mà trong toàn diện và tổng thể hoạt động giải trí văn hoá thẩm mỹ và nghệ thuật ( như trong Lễ cầu an ) họ đã tái tạo lại thực tại qua những phát minh sáng tạo của mình và bằng cách đó đã in dấu truyền thống người vào thực tại ấy .Trên thực tiễn ; con người Tây Nguyên tự tin vào mối quan hệ vững chắc ; tốt đẹp của họ với môi trường tự nhiên. Ở họ không có những động tác cúi rạp mình khi hành lễ và cũng không có những câu cầu xin kiểu “ lạy thánh mớ bái ” hay “ con cắm rơm con cắn cỏ lạy Ngài ”. Nhìn từ góc nhìn “ tân tiến xã hội ” như ý niệm ngày này thì đấy không phải là một trạng thái “ lí tưởng ”. Tuy nhiên ; từ góc nhìn văn hoá truyền thống ; cái vẻ hoang sơ ; lịch sử một thời trong đời sống khiến cho Tây Nguyên còn giữ được những phẩm chất “ bản thiện ” của con người và chưa bị “ tha hoá ” bởi những xã hội có giai cấp ( ý của Mác ) .Và chính đời sống mà trong đó quy tụ cả mọi miền thời hạn ; mọi nẻo khoảng trống cả hiện thực và lịch sử một thời đã là mảnh đất phì nhiêu cho trí tưởng tượng bay bổng ; cho sức phát minh sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ thả sức tung hoành. Có vậy mới có một chàng Đăm Săn đòi lấy Nữ Thần Mặt Trời ; mới có Đăm Noi cưỡi khiên đánh nhau với quỷ Đrăng Hạ – Đrăng Hưm suốt bảy năm chín tháng. Có vậy ; thời nay tất cả chúng ta mới được thừa kế một nền văn học thẩm mỹ và nghệ thuật rất rực rỡ ; rất phong phú ; khó hoàn toàn có thể tìm thấy ở những nơi khác trên quốc tế. Có vậy ; ta mới hiểu được ; mới phát hiện bên trong vẻ hồn nhiên ; chân chất ; con người Tây Nguyên chứa đựng một tâm hồn nghệ sĩ ; một tiềm năng phát minh sáng tạo thẩm mỹ và nghệ thuật dồi dào .Nghệ thuật tạc tượng nhà mồ cũng rất đáng chú ý quan tâm. Phần lớn tượng nhà mồ là tượng người. Tượng được đặt vào quần thể nhà mồ với những cột trang trí ; với hàng rào ; với hoa văn đan đủ trên mái và với cả phối cảnh địa hình ; cây cối nữa trở nên rất sinh động. Có thể nói ; để tạo ra một quần thể nhà mồ ; trong đó có những tượng tròn ; những phù điêu gỗ ; những trang trí tre đan ; người Tây Nguyên là những nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình xuất sắc .Một số dân tộc bản địa Tây Nguyên như Êđê ; Giarai ; Bana đã phát minh sáng tạo và lưu giữ cho đến nay những tác phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật mà lâu nay vẫn gọi là trường ca. Người Êđê gọi đó là khan ; ở người Gialai là H’Ri và ở người Bana là H’ămon. Khan Đăm San được biết đến và dịch ra tiếng Pháp ; tiếng Việt từ những năm nửa đầu thế kỉ XX. Sau đó là những khan Xinh Nhã ; Xinh rú ; Đăm noi …Người Bana An Khê ( Gia Lai ) gọi việc trình diễn là Book H’ămon ; tức Ông H’ămon. Đề tài và diễn biến H’ămon thường nói về những anh hùng thuở khai sáng ; những nhân vật cứu loài người ; cứu dân tộc bản địa khỏi những hiểm hoạ to lớn ( phải chăng do đó mà một số ít tác giả gọi là sử thi ? ). Để hát ngâm ; đồng bào phân loại những nhân vật thành hai phe Chính – Tà ; mỗi phe có một làn điệu âm nhạc riêng. Mỗi nhân vật nam hay nữ trong mỗi phe lại có làn điệu riêng của mình. Thành thử nếu nghe quen thì chỉ cần cất lên làn điệu nào là hoàn toàn có thể hiểu ngay ; đấy là nhân vật nam hay nữ ; thuộc phe chính hay tà .Trình bày H’ămon khi nào cũng là một hoạt động và sinh hoạt hội đồng trang nghiêm ; đầy đặc thù thiêng liêng ; tối thiểu gồm có hàng loạt già trẻ trai gái dân làng sỏ tại ; nhưng thường có cả dân những làng gần đấy. Họ ngồi bên ngoài ; bao quanh căn nhà sàn ; gom thành những nhóm nhỏ ; ngồi tĩnh mịch quanh những đống lửa nhỏ ; vừa rít tẩu thuốc ; vừa nghe. Chỉ có mấy vị già làng là ngồi trên nhà ; bên nhà bếp lửa ở gian tiếp khách .Đến với H’ămon là để sống với nó ; nên hễ đã khởi đầu trình diễn một H’ămon nào đó thì phải kể cho đến hết ; dù có phải chia thành nhiều đêm. Nếu bỏ lỡ ; những nhân vật ( vốn được tin rằng luôn hiện hữu bên cạnh con người ) sẽ không bằng lòng vì số phận của họ không được kể từ gốc đến ngọn. Còn người nghe cũng cần được sống với câu truyện cho đến khi chấm hết ; kết thúc. Nhu cầu được sống ấy khiến cho một H’ămon được kể đi kể lại nhiều lần mà dân không chán .Nói về văn hoá Tây Nguyên mà quên cồng chiêng thì là một thiếu sót lớn. Cồng chiêng được coi như ngôn từ để con người tiếp xúc với thiên. Trong mỗi chiêng lại có thần chiêng ( Yang chéng ). Có lẽ do đó ; tiếng chiêng có ý nghĩa thiêng liêng và theo tập quán truyền thống chỉ được dùng trong những nghi lễ ; tiệc tùng thiết yếu .Trong văn hoá phần đông những dân tộc bản địa Tây Nguyên ; cồng chiêng đóng vai trò quán xuyến đời sống con người. Với ý niệm hội đồng gồm hai nửa – ngày hôm qua và thời điểm ngày hôm nay – quốc tế hữu hình luôn có liên hệ với quốc tế vô hình dung mà cồng chiêng ; với âm nhạc và sức mạnh thiêng của nó là cầu nối. Người có nhiều cồng chiêng được tôn trọng không phải trước hết vì có nhiều của cải vật chất ; mà chính là người ấy có trong nhà nhiều Thần chiêng. Vì thế ông ta ( hay bà ta ) có bên mình nhiều bạn hữu ở quốc tế vô hình dung với thế lực lớn lao .Hầu như mọi hoạt động giải trí văn hoá đều có cồng chiêng. Khi đứa trẻ sơ sinh Giarai đầy cữ ; người lớn đem cái chiêng quý ; tương truyền là di vật của người anh hùng trong H’Ri đến bên nó. Ông già làng gióng lên ba hồi chiêng theo nhịp xung trận nếu là bé trai ; theo nhịp mùa gặt nếu là bé gái. Hồi chiêng đó đồng bào gọi là chiêng Thổi Tai. Họ ý niệm rằng trẻ sơ sinh vốn là tặng phẩm trời đất ban cho ; tai còn kín đặc ; muốn cho bé lớn lên thành người của dân tộc bản địa ; của làng ; phải “ thổi tai cho bé thông suốt ”. Việc đó chỉ có cồng chiêng làm được ; với sức mạnh của Thần chiêng .Theo cách nói ngày này ; ba hồi chiêng được hiểu như những tín hiệu văn hoá dân tộc bản địa ; được gióng lên để đón lấy một thành viên mới của hội đồng. Đó là một lời truyền dạy ; lời trăng trối của tổng thể “ hội đồng ngày hôm qua ” cho mỗi con người được sinh ra ; được nuôi dưỡng và dạy dỗ để biết sống theo thói ăn ; nếp ở của dân tộc bản địa. Ba hồi chiêng đầu chỉ là một lễ thức. Đó chính là sự gieo mầm cho văn hoá dân tộc bản địa được tiếp nối trong toàn bộ những thế hệ người .Đứa trẻ lớn lên thành người trong một khoảng trống đầy nhạc cồng chiêng. Bởi vì bất kỳ việc gì quan trọng con người đều muốn thông tin và lôi kéo sự giúp sức của thiên siêu nhiên và nhất là của “ nửa hội đồng trong ngày hôm qua ” – tức tổ tiên. Thế là cồng chiêng lại xuất hiện ; chẳng sót nhà nào ; nơi nào ; việc gì. Tất cả đều phải có nhạc cồng chiêng diễn tấu trong đội hình hình tròn trụ ; ngược chiều kim đồng hồ đeo tay .Đón con người vào đời là nhạc cồng chiêng. Lại cũng cồng chiêng sẽ tiễn đưa con người ấy ra huyệt mộ để rồi trong lễ bỏ nhà mồ ; linh hồn con người đi theo tiếng cồng chiêng mà về với “ nửa hội đồng ngày hôm qua ”. Có thể nói ; cuộc sống con người Tây Nguyên “ dài như tiếng chiêng ”. Với tính năng xã hội như vậy ; khái niệm “ Văn hoá cồng chiêng Tây Nguyên ” được đưa ra là thoả đáng .Cũng sẽ không sai nếu đưa ra một khái niệm nữa : Nghệ thuật âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên. Xưa kia ; mỗi nhà dù nghèo cũng có một bộ. Nhà giàu có đến hàng chục bộ khác nhau. Gọi là một bộ vì đó là một biên chế âm nhạc với một hệ âm thanh ngặt nghèo. Tuỳ theo dân tộc bản địa ; thậm chí còn ; từng nhóm địa phương từng dân tộc bản địa ; biên chế ấy không giống nhau. Một bộ chiêng cồng có từ 3 đến 15 cái ; trong đó ; cồng ( có núm ) và chiêng ( không có núm ). Cùng với cồng chiêng ; còn có trống và ở 1 số ít dân tộc bản địa còn thêm hai cặp chũm chọe nữa. Theo đồng bào ; trống là thần sấm hình tượng cho Trời ; tính nam .Cồng chiêng hình tượng cho Đất ; tính nữ. Người Giẻ cho rằng trống là Mặt trời ; tính nam ; cồng là Mặt trăng ; tính nữ. Bất kể cồng chiêng và trống được gắn cho hình tượng gì ; ở đâu cũng ẩm giấu một ý niệm lưỡng hợp nguyên sơ về một quy trình sinh sôi nảy nở của dân cư nông nghiệp. Nếu bộ chiêng chỉ có ba chiếc thì thường đó là ba cái cồng ( có núm ). Âm thanh của chúng cách nhau một quãng năm và quãng bốn. Đó là những quãng cơ bản trong hệ âm thanh thiên nhiên .
Ở Việt Nam nhiều dân tộc dùng chiêng cồng. Nhưng không ở đâu cồng chiêng lại quán xuyến cuộc sống con người và đạt đến trình độ âm nhạc như cồng chiêng Tây Nguyên. Chính phẩm chất này đã khiến “văn hoá cồng chiêng” và “nghệ thuật âm nhạc cồng chiêng” trở thành một đặc điểm nổi bật của vùng văn hoá Tây Nguyên.
Trang phục của phụ nữ Tây Nguyên rất đẹp ; vì có nhiều hoa văn ; và làm nổi lên một cách kín kẽ đường nét của khung hình. Nhưng nét rực rỡ nhất của Tây Nguyên là ở phục trang phái mạnh. Họ đóng khố mặc áo ; quấn khăn có cài lông chim quý nhiều màu. Đấy là cả một khu công trình dệt và thêu và là cả một thẩm mỹ và nghệ thuật trang trí phục sức .Ngoài cái phần để che ; khố có vạt trước ; vạt sau và nhiều hoa văn ; diềm khố có tua bông và dài đến giữa ống chân. Vạt trước dài ; vạt sau ngắn xúng xính theo nhịp chân đi làm tôn thêm rất nhiều cái phần khung hình săn chắc ; khoẻ mạnh của người đàn ông. Nếu trời lạnh ; họ khoác thêm một tấm vải choàng rộng trên cổ ; buông xuống tận đầu gối ; mở ra trước ngực. Khi gió lật tấm choàng ; có cảm xúc như con người hùng dũng ấy sắp sửa bay lên .Cuối cùng ; tổng thể những thứ như khố hai vạt với khăn quấn đầu có cắm lông chim ; dàn chiêng cồng với cái trống lớn ; cối giã gạo hình thuyền và chày đứng ; kiểu mái nhà trên nở dưới thót ; thuyền độc mộc hình thoi với trang trí ở mũi và mạn … tổng thể những thứ ấy có vẻ như mới từ những hình khắc trên trống đồng Ngọc Lũ I trở lại với hiện thực. Đến Tây Nguyên không ít có cảm xúc như sống trong khoảng trống văn hoá Đông Sơn vậy. Vùng văn hoá Tây Nguyên hay còn hoàn toàn có thể gọi là vùng hậu duệ rõ nét nhất của văn hoá Đông Sơn ở Nước Ta .
Source: https://topgiaiphap.com
Category: Top công nghệ
Leave a Reply